10de Henri Nouwen Lezing door Ivone Gebara

Last modified: 17 September 2021 13:39:24

10de Henri Nouwen Lezing
18 Oktober 2008, Utrecht

Yvone Gebara, Recieve Brazilië

Spiritualiteit van de gewonde heler.
Leren van het dagelijkse leven en van goede herinneringen.

Vrienden, ik spreek geen Nederlands. Daarom zal ik hier Engels spreken, maar veel méér wil ik jullie toespreken van hart tot hart. In de eerste plaats dank ik Laurent Nouwen voor zijn uitnodiging en voorts u allemaal omdat u hier wilt zijn.

Nadat ik door de stichting was uitgenodigd om hier te komen, ondernam ik pogingen om Henri Nouwen te leren kennen. De manier waarop dat gebeurde was bijzonder. Ik keek voor informatie op het internet; ik zag zijn foto, ik hoorde zijn stem. Maar pas afgelopen zomer - ik bezocht in New York een vriend van het Theologische Seminarie - las ik een paar van zijn boeken. Ik vond ze in de bibliotheek van het Seminarie. Ik las ze met een zekere gretigheid en al snel ervoer ik geestverwantschap. Ik schreef fragmenten van zijn gedachten op omdat die mijn eigen gevoel en sommige van mijn persoonlijke analyses en ondervindingen goed verwoorden.
Nu ben ik hier, een vrouw uit Latijns-Amerika, om enkele overwegingen met u te delen en ook, op mijn manier, iets van wat ik leerde uit de boeken van Henri Nouwen. Ik ken deze man alleen door zijn publicaties en door een sterke overeenkomst tussen zijn en mijn gevoelens met betrekking tot het verdriet en de vreugden van de mens. Hij is in mijn voordracht aanwezig als een man die ertoe bijdraagt de wereld beter te maken door mensen voor te houden meer barmhartigheid, liefde en geduld te tonen voor elkaar.

Tegenwoordig heeft het begrip spiritualiteit een bredere betekenis dan voorheen. In het verleden werd het gebruikt binnen een religieuze en institutionele context en gerelateerd aan specifieke vormen van gebed en devotie. De grotere betekenis die het woord spiritualiteit heden ten dage heeft, geldt ons dagelijks leven. Dit lijkt tegenstrijdig: het dagelijks leven als het terrein waar spiritualiteit meer ruimte krijgt. Maar in het gewone leven hebben we te maken met een ingewikkeld stelsel van aspecten, met inbegrip van religie, omdat dit leven ons leven in zijn totaliteit is. Tegen deze achtergrond is spiritualiteit meer dan bidden of de Mis bijwonen of welke devotie ook, omdat het héél ons leven omvat.
Als ik in mijn omgeving mensen op straat zie lopen en praten - de één holt om een bus te halen, een ander schreeuwt naar zijn kinderen of prijst zijn waren aan- dan zoek ik daarin naar spiritualiteit. Het leven in een klooster, waar stilte heerst en die voor veel mensen de beste plaats lijkt voor spiritualiteit en gebed, staat ver van mij af. Maar in een lawaaiige buurt ervaar ik spiritualiteit ook middenin de herrie, in de harde strijd om te overleven, in de vele vormen van lijden, leugens, corruptie en kwaad. Het is aanwezig, op een andere manier dan in een klooster, maar het ís er. Spiritualiteit wordt niet alleen maar ervaren op gewijde plaatsen voor gebed en stilte. Niet slechts daar waar alles schoon is, keurig op orde, oprecht en waar. Spiritualiteit is niet alleen voorbehouden aan kerken:het behoort ons, in ons gewone leven. Ik denk dat Jezus zelf zijn spiritualiteit op deze eenvoudige wijze beleefde.

Spiritualiteit is meer dan een school voor geestelijk leven en meer dan een liturgische viering. Maar wat is het precies? Ik wil die vraag op een indirecte manier beantwoorden. Ik kán dat namelijk niet rechtstreeks doen omdat het dagelijks leven, en speciaal mijn eigen leven, het mij verbieden. Het leven is veel ingewikkelder dan conform de orde en regelmaat zoals we die aanleerden, of dan onze traditionele definities van spiritualiteit.

De intrigerende vraag vandaag is wat we te weten willen komen als we onszelf afvragen: wat is spiritualiteit? Waar zijn we naar op zoek als we vandaag de dag naar spiritualiteit verlangen?
Ik wil u deelgenoot maken van enkele gedachten daarover.

Allereerst is spiritualiteit verbonden met de regionale cultuur en met onze persoonlijke geschiedenis. Zoals we praten over eten als we honger hebben, zo moeten we ook praten over het geestelijke aspect van de menselijke behoeften dat we spiritualiteit noemen. Soms is spiritualiteit zoiets als voedsel dat ons energie geeft voor onze levensreis of steun als we ons zwak voelen. We weten allemaal dat voedsel een verschillende uitwerking heeft op mensen, afhankelijk van kwaliteit, manier van bereiden en dergelijke.
Maar ik denk dat het bij spiritualiteit om meer gaat.

In de christelijke traditie komt spiritualiteit voort uit het werk van de heilige Geest in ons of van de werkzaamheid van de geest van God die ons hart opent voor onze broeders en zusters.
Maar wie zijn tegenwoordig onze broeders en zusters? Niet alleen zij die geboren zijn in hetzelfde gezin maar, zoals in de tijd van Jezus, allen die lijden en van wie ik aanvaard dat ik dicht bij hen moet staan. Wie zijn vandaag de dag mijn broeders en zusters voor mij? Wie kies ik uit om mijn broeders en mijn zusters te worden?
Dit is een ethische kant van christelijke spiritualiteit – zoals we vanavond lazen in het evangelie *. Zij stelt ons open voor de aanwezigheid van de anderen. Wees de mensen nabij die lijden aan onrecht en welke soort van discriminatie dan ook, vecht met hen voor hun bevrijding vandaag en morgen.
Maar zoals ik spiritualiteit zie, gaat het nog steeds om meer dan dat.

In feite hebben al deze vragen, en andere met dezelfde strekking, van doen met het zoeken naar een speciaal gevoel dat we geluk kunnen noemen of een soort welbevinden, of een specifieke emotie die raakt aan bescherming en liefde, of een bepaalde kracht vooral als we moeilijkheden doormaken. Dit zoeken lijkt ook van toepassing in de traditie van het christendom, dat vooral het morele geloof predikt dat de liefde voor de naaste verbindt met de liefde voor God. Maar ik kan dit zoeken ook waarnemen waar twee vrouwen elkaar vertellen over hun lijden, of twee mannen samen een biertje drinken, of twee kinderen in vol vertrouwen samen vrolijk spelen. Bij elkaar zijn op een opbouwende manier is een bron van spiritualiteit en een bron van kracht in het dagelijks leven.

Ik vat spiritualiteit op als een gevoel van vervulling, een speciale vreugde, de warmte van samenzijn dat geen prijs heeft en ons helpt om iets te ervaren waardoor we ons beter voelen. Het is de kostbare parel van het Evangelie waarvan we de waarde die het voor ons heeft niet in woorden kunnen vatten en die we voor geen prijs willen verkopen. In mijn visie is spiritualiteit niet alleen een gevecht voor gerechtigheid of een zoeken naar de ultieme betekenis van onze bezigheden en van ons hele leven. Het is niet een geordend of ethisch leven dat stoelt op onze overtuiging dat we moeten instaan voor onze verantwoordelijkheden of op onze betrokkenheid bij een politieke partij dan wel institutionele religie die we kunnen gehoorzamen. Het is niet de onderdrukking of het lijden in vele vormen. Ik voel dat het méér is. Het is iets als het hebben van vrienden of het kennen van mensen met wie we ons leven in goede en zware tijden delen, of de stilte in de confrontatie met sommige gebeurtenissen in ons leven. Het is dankbaar aanvaarden en geven zonder eigenbelang. En toch is spiritualiteit meer dan dat.

Ik wil nu een vergelijking maken tussen spiritualiteit en geluk. Ik zet ze in zekere zin naast elkaar om te verklaren hoe we bepaalde gedragingen in ons leven kunnen begrijpen. Als ik praat over geluk, heb ik het niet over een permanente staat van gelukzaligheid waarvan we ons kunnen voorstellen dat we ons daarin bevinden. Geluk is een steeds opnieuw zoeken naar vervulling zonder einde.
Veel mensen die zich elke dag inzetten voor een beter milieu, voor het feminisme, in organisaties die zich keren tegen racisme, oorlog of anderszins, zeggen dat ze niet gelukkig zijn of dat ze geen geestelijke harmonie ervaren. Ik veronderstel dat het bij geluk en spiritualiteit om meer gaat dan strijd voor gerechtigheid in onze wereld. Het is een soort streven dat niet goed in woorden is uit te drukken. Het is niet het gevolg van een uitstekend volbrachte taak of van voorspoed in het gezin of van de publicatie van een succesvol boek. Het is niet alleen iets in het diepst van je hart, maar het is ook iets aan de oppervlakte van je dagelijks leven. Het diepste in ons en wat aan de oppervlakte ligt communiceren intensief met elkaar en we kunnen niet precies zeggen: dit bevindt zich diep in mij, en dit is aan de oppervlakte. Het is altijd gemengd, samengesmolten.

Gelukzaligheid of spiritualiteit is een verlangen zonder bevrediging en betekent altijd meer dan welke definitie ook kan uitdrukken, zoals ik al eerder zei. Daarom kunnen we, in analogie daarmee, zeggen dat gelukzaligheid God is, maar God bedoeld als een werkwoord, dat we altijd en in elke tijd kunnen vervoegen. God vervoegen als een werkwoord betekent dat het voor ons onmogelijk is om een god te hebben die alleen in onze fantasie bestaat, of slechts in onze verbeelding te hunkeren naar geluk. We kunnen geluk alleen ervaren als het verlangen naar vervulling. Het is aan de ene kant een beweging die wellicht eindigt aan het einde van ons leven. En aan de andere kant is God vervoegen een poging voor mijzelf en voor mijn buren een broeder, een zuster, een vriend, een helper, een heler, een voedzaam brood en een goede wijn te zijn.
Spiritualiteit is ook een breekbaar moment van eenheid, van liefde, van medelijden, van schoonheid. Dat moment komt en gaat en komt weer en gaat. Het is dus de ervaring van een breekbare transcendentie in ons dagelijks leven.
Spiritualiteit is een persoonlijke weg naar geluk, ondanks onze collectieve inzet voor gerechtigheid en vrede, op een concrete, maar ook contextuele manier. En het is meer dan dat.

Ik spreek nu weer geïnspireerd door de gedachten van Henri Nouwen…
Ieder van ons is gewond geraakt, gekwetst door ons leven, ons verleden, ons cultureel erfgoed en onze huidige relaties. We bevinden ons altijd tussen de weg die we wel, en de weg die we niet kozen. Natuurlijk, er zijn meer niet-gekozen wegen dan die we wel kozen. En wij zijn altijd op weg naar volheid “zonder eind”, ons verlangen naar iets dat soms brood is of land, een geliefde of een vriend- maar tevens is het méér dan dat alles.
In deze alledaagse situatie kunnen wij helers zijn, de één voor de ander.
Nog een aspect vanuit mijn feministisch gezichtspunt: we zijn geboren uit de schoot van onze moeder. Op het moment dat we de baarmoeder verlieten werden we autonoom. Maar de prille ervaring van de eerste zogenaamde osmose met iemand anders is nooit gewist uit de herinnering van ons lichaam. De aard van die primaire harmonie zal ons gedurende ons leven beïnvloeden, op verschillende manieren. Anderen nabij zijn is een menselijk gegeven, evenals onze eenzaamheid. We zijn alleen en we zijn met anderen.
Om die reden hebben psychologen als Freud religieuze gevoelens geïdentificeerd als “moederlijk” vasthouden aan de eerste fase van het leven. Religie heeft in deze zin meer van doen met het zoeken naar de weldadigheid van de baarmoeder van onze moeder of de schouder van onze vriend, dan met het gevecht waartoe een agressieve samenleving ons leven elke dag uitdaagt. Concurrentie en hebzucht scheppen afstand tussen ons. Concurrentie en hebzucht brengen geweld voort en angst voor andere mensen. Concurrentie en hebzucht doen ons vergeten dat we elkaar in essentie nodig hebben.

De spiritualiteit van de gewonde heler nodigt ons uit om ons te helpen herinneren aan ons mens-zijn, ons leven van nu, onze dagelijkse uitdagingen, onze onbeantwoorde vragen en om vanuit dit dagelijks leven te proberen er te zijn voor de gekwetsten van de wereld en hen actief te helpen. Hun wonden zijn ook de onze en soms zijn wij degenen die hun wonden verergeren. Zoals onze vriend Henri Nouwen schreef in zijn boek ‘De gewonde heler’: “Dezelfde kracht die het mensen mogelijk maakt nieuwe leefomstandigheden te scheppen, draagt in zich de potentie tot zelfvernietiging”.
Ik wil dit in mijn eigen woorden zeggen. De ander die ik veroordeel, ben ik in wezen zelf. En de ander die ik zoek te benaderen ben ik ook zelf. Ik ben de ander voor de ander. En de ander is mij als de ander. Dat is geen spelen met woorden, maar de diepe realiteit van ons samenzijn en onze wederzijdse afhankelijkheid. Het is het evangelie van Jezus als inspiratie voor vandaag. Het is het evangelie, uitgedrukt in onze woorden en in onze vragen.

Dit zijn enkele van de uitdagingen voor onze tegenwoordige humaniteit en spiritualiteit die ik met u wil delen. Laat ons geloven dat we samen kunnen ademen en elkaar kunnen helpen aan een betere wereld, zoals onze vriend Henri trachtte te doen.

Nogmaals dank voor uw aanwezigheid hier en voor uw uitnodiging.

Ivone Gebara
Oktober 2008



*Over de barmhartige Samaritaan.